skach cyganerii artystycznej termin, przeciwnicy programu nowej sztuki nadaj� muznacznie szerszy zakres i odmienny sens, zachowuj�c negatywny element...

Pokaż mi serce nie opętane zwodniczymi marzeniami, a pokażę ci człowieka szczęśliwego.

Prowadzi to z jednej strony do poszerzenia znacze� i tak ju� niezbyt
precyzyjnego, maj�cego metaforyczny charakter terminu, a z drugiej do braku poro-
zumienia mi�dzy r�nymi nurtami m�odopolskiej literatury nawet wtedy, gdy w gruncie
rzeczy stawia�y sobie zbli�one pod jakim� wzgl�dem cele, pi�tnowa�y te same zjawiska.
Wskutek tego i charakterystyka filistra w m�odopolskiej prozie ma charakter warto�ciu-
j�cy, jaskrawo stronniczy i ma�o konkretny. Prezentowany w licznych utworach an-
tybohater literatury prze�omu wiek�w jest tworem abstrakcyjnym, raczej poj�ciem, ni�
realn� postaci�, co sugerowa� mo�e zast�pczy charakter toczonych z nim spor�w.
Jaskrawym przyk�adem tego rodzaju nieporozumie� jest spos�b pos�ugiwania si�
terminem filister w literaturze M�odej Polski. Przejmuj�c u�ywany w �rodowiskach
cyganerii artystycznej termin, przeciwnicy programu nowej sztuki nadaj� mu znacznie
szerszy zakres i odmienny sens, zachowuj�c negatywny element warto�ciowania.
Prowadzi to z jednej strony do poszerzenia znacze� i tak ju� niezbyt precyzyjnego,
maj�cego metaforyczny charakter terminu, a z drugiej do braku porozumienia mi�dzy
r�nymi nurtami m�odopolskiej literatury nawet wtedy, gdy w gruncie rzeczy stawia�y
sobie zbli�one pod jakim� wzgl�dem cele, pi�tnowa�y te same zjawiska. Wskutek tego
i charakterystyka filistra w m�odopolskiej prozie ma charakter warto�ciuj�cy, jaskrawo
stronniczy i ma�o konkretny. Prezentowany w licznych utworach antybohater literatury
prze�omu wiek�w jest tworem abstrakcyjnym, raczej poj�ciem ni� realn� postaci�, co
sugerowa� mo�e, �e toczone z nim spory maj� charakter zast�pczy.
209 Cate nieporozumienie, fatalne nieporozumienie, �e chciano czyta� moj� powie�� tak, jak si� czyta
Kraszewskiego lub Sienkiewicza � pisa� o recepcji swej powie�ci Homo sapiens S. Przybyszewski
w Moich wsp�czesnych (Warszawa 1959, s. 230).
86 FILISTER W WEWN�TRZNYCH ROZRACHUNKACH M�ODE/ POLSKI
FILISTER W WEWN�TRZNYCH ROZRACHUNKACH
M�ODEJ POLSKI
W drugiej fazie modernizmu, ju� po wyga�ni�ciu dyskusji programowych,
kt�rych najwi�ksze nasilenie przypada na lata 1899-1903, opozycja mi�dzy
artyst� a filistrem traci na znaczeniu, a na plan pierwszy wysuwa si� w literaturze
problem stosunku jednostki do zastanej rzeczywisto�ci. Poszukiwanie formy uczest-
nictwa w �yciu zbiorowym staje si� szczeg�lnie aktualne po do�wiadczeniach
rewolucji 1905 r. w by�ym Kr�lestwie i wobec politycznych konsekwencji os�abie-
nia mi�dzynarodowej pozycji Rosji. Ujawnienie si�y konflikt�w spo�ecznych i o�y-
wienie ruchu niepodleg�o�ciowego odsuwa na dalszy plan rozwa�ania estetyczne,
zw�aszcza �e w wyniku toczonych pod koniec wieku dyskusji osi�gni�to, co prawda
kr�tkotrwa�� zdaniem K. Rosner210, zgodno�� stanowisk.
Spraw� pierwszorz�dn� i decyduj�c� o warto�ci jednostek i grup spo�ecznych
w literaturze staje si� stosunek do szeroko rozumianej rewolucji, aktywna postawa
wobec niesprawiedliwo�ci spo�ecznej i niewoli narodowej. Demonstrowany wcze-
�niej w cyga�skich gestach i pozach radykalizm bohatera modernistycznego, jego
pogarda dla zastanych hierarchii i autorytet�w wyra�a si� w p�niejszej fazie nurtu
jego uczestnictwem w dzia�alno�ci rewolucyjnej, a co najmniej wyra�eniem popar-
cia dla niej. Postawa nieanga�owania si� bez wzgl�du na jej przes�anki demasko-
wana jest w literaturze jako przejaw zdrady lub pi�knoduchowstwa.
Negatywny stosunek, a nawet tylko bierno�� wobec r�nie rozumianej rewolucji
mo�e stanowi� podstaw� zaklasyfikowania do grupy filistr�w. Tadeusz Mici�ski we
wst�pie do Kniazia Potiomkina dzieli spo�ecze�stwo na filistr�w i zatrace�c�w,
przy czym nawet zaliczanym do tej drugiej grupy nie przyznaje automatycznie
prawdziwego ducha rewolucyjnego^. Prawdziwa i gruntowna rewolucja zdaniem
pisarza dokona� si� musi w sferze ducha, co dopiero jest warunkiem przekszta�ce�
spo�ecznych i politycznych.
Termin filister i zwi�zana z nim problematyka relacji mi�dzy artyst� a spo�ecze�-
stwem eliminowany jest stopniowo z g��wnego nurtu literatury w miar� wygasania
emocji wok� sporu o now� koncepcj� sztuk�. Rewolucja 1905 r. ostatecznie
zamyka etap dominowania refleksji o sztuce w tw�rczo�ci najwybitniejszych pisarzy
epoki, zw�aszcza w by�ym Kr�lestwie. �eromski dr��y sumienia i ujawnia wsp�-
210 K. Rosner, Sztuka a rzeczywisto�� w programach polskich modernist�w, w [zbi�r.]: Studia z dziej�w
estetyki polskiej 1890-1918, Warszawa 1972, s. 56.
211 T. Mici�ski, Knia� Patiomkin, wyd. cyt., s. 117.
FILISTER W WSWN�TRZNYCH ROZKACHWKACHM�ODE/POLSKI 87
czesne i historyczne �r�d�a bolesnych konflikt�w niepokornych jednostek, Reymont
w Ch�opach i Tetmajer w opowiadaniach Na Skalnym Podhalu buduj� mit budz�cej
si� do �ycia politycznego nowej warstwy ch�opskiej, Berent w Oziminie daje
przegl�d zr�nicowanych postaw i pogl�d�w politycznych spo�ecze�stwa, weryfi-
kowanych przez wybuch wojny rosyjsko�japo�skiej i rewolucyjne wrzenie war-
szawskiej ulicy, Brzozowski w swych powie�ciach podejmuje problemy szlachec-
kiego rewolucjonizmu, Kasprowicz w Balladzie o bohaterskim koniu i wal�cym si�
domu poddaje druzgoc�cej krytyce mechanizmy spo�ecze�stwa kapitalistycznego,
a w p�niejszej poezji deklaruje zaufanie do �ycia oparte na akceptacji tradycyjnych
warto�ci i mi�o�ci do prostego cz�owieka.
Jednocze�nie termin filister przestaje by� stosowany w literaturze przez cz��
jego dotychczasowych u�ytkownik�w nawet wtedy, gdy przedstawiaj� oni proble-
my lub �rodowiska artyst�w, umieszczaj�c je na og� w szerszej ni� w powie�ciach
artystowskich perspektywie spo�ecznej. Nie pos�uguje si� tym terminem np. Berent
w Oziminie, gdzie jednym z bohater�w prowadz�cych jest poeta, Boles�aw, nie
wprowadzaj� go Reymont w Wampirze, a Zapolska w Moralno�ci pani Dulski�j
i nawet w C�rce Tu�ki, cho� wyst�puj�ce w niej postacie u�ywa�y tego s�owa we
�wcze�niejszych swych wcieleniach znanych z Sezonowej mi�o�ci.
Obok wzgl�d�w historyczno�spo�ecznych na ograniczanie cz�stotliwo�ci u�ycia
terminu mog�a mie� wp�yw szeroko poj�ta refleksja antropologiczna. Marian Stal�
zwraca uwag� na dokonywan� w niej na pocz�tku XX wieku rehabilitacj� cieles-
no�ci, znaczny udzia� przypisuj�c w tym nowej fali zainteresowania filozofi�
Nietzschego212. Wobec skomplikowania relacji mi�dzy dusz� a cia�em przej�ta
z niemieckiego romantyzmu opozycja mi�dzy artyst� a filistrem traci najwa�niejsz�
motywacj�. Sens przeciwstawienia wynika� bowiem z przekonania o bezwzgl�dnej
wy�szo�ci ducha nad materi�.
Analizowane teksty nie daj� te� podstaw do twierdzenia, �e w literaturze drugiej
fazy modernizmu opozycja wobec filistra zyskuje spo�eczn� motywacj�. Unika s�owa