siebie zmuszają, do stopniowego pozbywania się ciężkich obowiązków, jakie mieli wśrednim wieku oraz do życia w zmienionych stosunkach ze społeczeństwem i sobą...
Pokaż mi serce nie opętane zwodniczymi marzeniami, a pokażę ci człowieka szczęśliwego.
Schodzenie z centrum sceny może być sprawą traumatyzującą, gdyż ludzie spotykają się z
mniejszym uznaniem, mają mniej siły i mniejszy autorytet. Ich generacja
' nie dominuje już dłużej. Jako część generacji „dziadków" w rodzinie, jednostki nadal
[ mogą pomagać swemu dorosłemu potomstwu, służyć jako źródło mądrości i wsparcia
' oraz jako doradcy.
Przejście na emeryturę z godnością i z poczuciem bezpieczeństwa jest jeszcze innym
wyzwaniem rozwojowym. Niezależnie od wieku, w jakim przechodzi się na emeryturę,
zdarzenie to powinno uwzględniać potrzeby jednostki, możliwości i warunki życia. Jeśli tak
jest w istocie, to po przekroczeniu progu emerytury jednostka może zaangażować się w
wartościową pracę. Teraz jednak powinno to płynąć raczej z twórczej energii niż z
zewnętrznego nacisku i potrzeb finansowych.
' Spełniając swe obowiązki wobec społeczeństwa, osoby w starszym wieku zaskarbiły sobie prawo
do tego, by być i robić to, co jest dla nich osobiście przyjemne i nagradzające.
Pod koniec cyklu życiowego ludzie mają przed sobą perspektywę cierpień związanych z
procesem umierania i przygotowują się do własnej śmierci. Gdy na końcu poprzednich
stadiów kierowali oni wzrok ku początkowi nowego okresu i nowych podstaw życia, obecnie
wiedzą, iż nadciąga śmierć. Choć zgon może nastąpić za kilka miesięcy lub za 20 lat,
jednostki żyją w jej cieniu, czekając na jej wezwanie.
W tym czasie ludzie przede wszystkim osiągają kulminacyjny punkt zajmowania się
sobą. Najbardziej znaczące dla nich jest teraz ostateczne poczucie tego, czym jest życie, co
Levinson opisuje jako „spojrzenie z mostu" na końcu cyklu życiowego.
552 Rozdział 11. Późna dorosłość "
Analiza taka stanowi unikalną paralelę do opisanego wcześniej eriksonowskiego
poczucia integracji.
To ostatnie zadanie jest końcowym kompromisem z ja, szczególnie poznaniem go,
dobrym i rozsądnym pokochaniem oraz gotowością do rezygnacji.
Formy pomyślnego starzenia się
Trudno jest wytłumaczyć, na czym polega pomyślne starzenie się, a opis często
oddaje jedynie wartości osoby podającej definicję. Linda George i Elizabeth Clipp (1991)
utrzymują jednak, że pomyślne starzenie się i subiektywny dobrostan staty się
synonimami zadowolenia z życia i pokrewnych pojęć, takich jak szczęście i morale.
Przegląd literatury dokonany przez te autorki wskazuje, że ujawniły się trzy główne
stwierdzenia dotyczące udanego starzenia się. Po pierwsze, istnieją przekonujące dane
wskazujące, iż większość starszych osób starzeje się pomyślnie i są oni na ogół
zadowoleni ze swego życia. Po drugie, poziom zadowolenia z życia wydaje się być stały,
mimo upływu czasu. Po trzecie, zadowolenie z życia i pomyślne starzenie się silnie wiążą
się z obiektywnymi warunkami życia, takimi jak: status spoteczno-ekonomiczny, zdrowie
oraz relacje z rodziną i przyjaciółmi.
Liczne badania daty możliwość wglądu w pojęcie pomyślnego starzenia się i
uwypukliły takie jego elementy, jak samoocena, adaptacja do roli, elastyczność i kontrola
osobista nad swym życiem (Baltes i Baltes, 1990; Brandstadter i Baltes--Gotz, 1990;
Carlsen, 1991; Eisenson, 1991; Krause i Alexander, 1990). Jednym z bardziej
interesujących przedsięwzięć badawczych było studium longitudinalne jednostek
ocenianych od 1940 roku (Vaillant, 1990). Dzięki niemu wykryto, że zdrowie psychiczne
między 30. a 50. rokiem życia jest najlepszym prognostykiem przebiegu późniejszego
okresu życia. Najważniejszymi zmiennymi dla prognozy późniejszego przystosowania
okazały się: brak zaburzeń we wczesnym okresie dorosłości, niekorzystanie z pomocy
psychiatrycznej lub środków uspokajających w tymże czasie. Ujawniły się także oczywiste
negatywne zmienne, takie jak: krótki czas życia członków rodziny, złe przystosowanie w
dzieciństwie i alkoholizm, które częściej wiązały się z pogorszeniem się stanu
psychicznego. Inne rezultaty tego studium byty bardziej zaskakujące. Na przykład
intensywne uczenie się w college'u byto lepszym prognostykiem przystosowania
psychospołecznego w 65. roku życia od dobrego zdrowia. Zaś ciepłe i opiekuńcze
środowisko w dzieciństwie dawało szansę dobrego zdrowia psychicznego w okresie
późnej dorosłości w większym stopniu niż szczęście i krzepkość.
Inne badania skupiały się na pomyślnym starzeniu się i względnym stopniu
zaangażowania w to, co dzieje się w otoczeniu jednostki. Na przykład zajęto się
problemem, czy pomyślne starzenie się cechuje aktywny styl życia i wysoki stopień
włączania się w kontakty z innymi lub czy starsze osoby są bardziej zadowolone wtedy,
gdy ich przestrzeń życiowa kurczy się, a odpowiedzialność i role zmniejszają się. Dwiema
bardziej odległymi w czasie, ale wartymi zauważenia próbami znalezienia odpowiedzi na
te pytania, byty teorie wyłączania się i aktywności, l choć każda z nich oferuje unikalny
wgląd w zagadnienie pomyślnego starzenia się, jak też jakieś potwierdzenie dla każdego
z tych teoretycznych stanowisk, ważne jest stwierdzenie, że ani jedna z tych koncepcji nie