(1818-1883) Karol Marks pisał swoje główne dzieła w czasach pomiędzy Augustem Comte'em a Herbertem Spencerem oraz przed Emile'em Durkheimem...

Pokaż mi serce nie opętane zwodniczymi marzeniami, a pokażę ci człowieka szczęśliwego.

Jednak w odróżnieniu od tych myślicieli
nic wierzył, iż socjologia może odkrywać odwieczne prawa,
takie jak w naukach przyrodniczych. Uważał bowiem, że każda
epoka historyczna kształtowała się na podstawie specyficznego
typu produkcji, organizacji pracy oraz kontroli własności, w
rezultacie czego każda z nich posiada odmienną dynamikę. Tak
więc feudalizm miał swą własną dynamikę, a również kapitalizm
— główny przedmiot zainteresowań Marksa — cechują
charakterystyczne tylko dla niego procesy rozwoju.
Cóż to są za procesy? Wedle Marksa organizacja
społeczeństwa w określonym czasie jest zależna od środków
produkcji, czyli od sposobu produkcji i organizacji pracy.
Organizacja gospodarki sianowi podstawę materialną, którą
Marks określał mianem bazy — ta zaś warunkuje oraz kształtuje
nadbudowę, na którą składają się kultura, polityka oraz inne
aspekty społecznego istnienia. Tak więc Funkcjonowanie
społeczeństw zależne jest od bazy ekonomicznej (Marks,
Engels, 1846).
Zdaniem Marksa (1867) nieodłączną cechą organizacji takiej
bazy ekonomicznej są sprzeczności. Na przykład uważał, że w
kapitalizmie kolektywna organizacja produkcji (w fabrykach)
stoi w sprzeczności z prywatną własnością tychże fabryk oraz z
przejmowaniem przez nielicznych zysków płynących ze
wspólnej pracy innych ludzi. Niezależnie
14
 
 
 
Karol Marks (181S-1883)
od wartości tego rozumowania, jego znaczenie polega na tym,
/c wskazuje na podstawowe źródło napięć w społeczeństwie
pomiędzy tymi, którzy kontrolują środki produkcji, a tymi,
którzy są ich pozbawieni. W ten sposób Marks zainspirował
powstanie teorii socjologicznej znanej jako teoria konfliktu
bądź socjologia konfliktu. Wedle niej każdy rodzaj organizacji
społecznej zawiera konfliktorodne nierówności, polegające na
tym, że ci, którzy posiadają lub kontrolują środki produkcji,
mają skłonność do umacniania władzy i rozwijania ideologii
uzasadniających utrzymanie przez nich tych przywilejów,
natomiast ci, którzy nie posiadają środków produkcji, w końcu
zwracają się przeciwko owym uprzywilejowanym (Marks,
Engels, 1848). W systemach społecznych zawsze utrzymuje się
choćby na minimalnym poziomie napięcie pomiędzy
pracownikami i pracodawcami i ten konflikt interesów —
mówiąc językiem Marksa — od czasu do czasu przekształca
się w otwarty konflikt, doprowadzając do przemian
społecznych.
A zatem analiza socjologiczna powinna koncentrować się na
nierównościach i napięciach pomiędzy tymi, którzy posiadają
władzę, przywileje i materialny dobrobyt, a tymi, którzy są tego
wszystkiego w znacznym, stopniu pozbawieni. Zdaniem
Marksa i późniejszych teoretyków konfliktu jest to najbardziej
charakterystyczna cecha organizacji ludzkich społeczeństw.
Istnieje jeszcze jeden ważny aspekt myśli Marksa: położenie
nacisku na aktywną rolę socjologa. Celem analizującego jest
ujawnienie nierówności oraz wyzysku, które występują w
sytuacjach społecznych, a następnie odegranie aktywnej roli w
wyeliminowaniu tych zjawisk. Socjologowie nic powinni tylko
stać z boku; ich zadaniem jest praca nad takimi przemianami
świata społecznego, które zredukują nierówności oraz
dominację jednej części społeczeństwa nad drugą. Marks
oczywiście pragnął przyczynić się do upadku kapitalizmu oraz
zapoczątkowania nowej ery kolektywizmu, lecz najistotniejsza
część jego programu — odkrycie nierówności, ujawnienie ich i
praca nad ich wyeliminowaniem — wciąż pozostaje źródłem
inspiracji dla wielu współczesnych socjologów, którzy pragną
odgrywać aktywną rolę w świecie społecznym.
75
 
Twórca socjologii niemieckiej: Max Weber (1864-1920)
O Maksie Weberze mówi się, że prowadził „milczący dialog"
z Marksem, starając się skorygować to, co w stwierdzeniach
Marksa na temat nierówności, władzy i przemian społecznych
uważał za przesadę (Bendix, 1968). Podobnie jak Marks Weber
(1904) nie wierzył, że socjologia może — jak nauki
przyrodnicze — formułować uniwersalne i ponadczasowe
prawa na temat organizacji społeczeństw ludzkich. Jednak w
przeciwieństwie do Marksa uważał (1904), że analiza
socjologiczna nie powinna zajmować się wartościowaniem,
innymi słowy — winna być obiektywna i neutralna w sprawach
moralnych. Celem socjologii jest opisywanie i próba
zrozumienia, w jaki sposób i dlaczego powstają wzory
społeczne oraz jak one funkcjonują, nie do niej zaś należy
ingerowanie w nic oraz ich zmiana.
Weber uważał, że socjologia musi dążyć do zrozumienia
zjawisk na poziomie uczestniczących w nich ,.aktorów", a więc
co widzą i odczuwają oni, znajdując się w określonych
sytuacjach społecznych. Ale tego rodzaju podejście to jeszcze
nic wszystko; należy także badać większe struktury kulturowe,
które powstają wówczas, gdy wielu ludzi wchodzi ze sobą w
złożone układy stosunków i zależności. A zatem analiza
socjologiczna powinna dotyczyć zarówno doświadczeń
poszczególnych ,,aktorów", jak i większych struktur
kulturowych i społecznych, w których owe osoby się znajdują.
Jak przekonamy się o tym w następnych rozdziałach,
koncepcje Webera nadal mają wpływ na to, czym zajmuje się
współczesna socjologia. Na przykład w swoim milczącym
dialogu z Karolem Marksem Weber uważał, że kontrola
środków produkcji jest tylko jedną z przyczyn nierówności;
inną przyczyną jest pozycja społeczna, szacunek i prestiż,
jeszcze inną— władza i polityka (Weber, 1922). W ten sposób
nierówność nie polega jedynie na prostym „mieć i nie mieć" w
rozumieniu posiadania środków produkcji; jest to proces o
wiele bardziej złożony, uwzględniający podział ludzi według
kilku kryteriów — należenia do określonej klasy (ekonomiczne),
grupy społecznej (prestiż, szacunek) oraz partii (władza).
Zdaniem Marksa pozycja społeczna i władza były związane z
przynależnością do określonej klasy; zdaniem Webera nie
zawsze tak musiało być.
Przedmiotem innej milczącej dyskusji z Marksem był konflikt
i zmiana. Według Marksa nierówność zawsze wywołuje konflikt