nawiązujący do klasycznej koncepcji ewolucji, ale modyfikujący ją w istotny sposób przez odrzucenie niektórych kanonów dawnego ewolucjo‐nizmu...

Pokaż mi serce nie opętane zwodniczymi marzeniami, a pokażę ci człowieka szczęśliwego.

Rozwija się w okresie po II wojnie
światowej i posiada znaczących przedstawicieli także i dziś. Ma ambicje stania się prawdziwą nauką, na wzór i podobieństwo nauk przyrodniczych. Po pierwsze więc, stara się ugruntować

369
wizję ewolucji społeczeństwa w sprawdzonym materiale empirycznym, sięga nie do luźnych metafor czy anegdotycznych ilustracji, lecz raczej do systematycznych badań nauk
historycznych: paleontologii, archeologii, historiografii. Po drugie, stara się nadać teorii ewolucji walor ściśle naukowy przez wyeliminowanie z niej dowolnych wartościowań. Znika w ten
sposób w nowym ewolucjonizmie idea postępu (czy regresu), na rzecz zimnego, obiektywnego
opisu konkretnych procesów.
Zmianie ulega także sam merytoryczny obraz ewolucji. Różni autorzy podważają kolejne
założenia klasycznego ewolucjonizmu. I tak, w miejsce założenia determinizmu, pojawia się teza o probabilistycznym tylko wpływie wcześniejszych faz ewolucji na fazy późniejsze. Nie unikając do końca implikacji fatalistycznych, uwzględnia się w większym stopniu rolę ludzi i ich świadomych działań (podejmując tu ów nowatorski wątek zarysowany przez L. War‐da).
Odchodzi się od finalizmu, wprowadzając ideę alternatywnych scenariuszy rozwojowych,
otwartego pola możliwości, w którym decyduje się kierunek rozwoju. Unika się, jak już wspomnieliśmy, założenia progresywizmu, nie traktując stanów późniejszych jako lepszych od
stanów wcześniejszych. Modyfikuje się założenie uniformizmu, biorąc pod uwagę oczywisty pluralizm kultur, cywilizacji, społeczności ludzkich, podlegających ewolucji w zróżnicowanych
formach. Odrzuca się także tezę o jednoliniowości (unilinearności) ewolucji. Przyjmuje się za to założenie wieloliniowego (multilinearnego) rozwoju, zarówno w tym sensie, że różne systemy
społeczno‐kulturowe mogą mieć swoiste, odrębne trajektorie rozwojowe (niektóre mogą np.
przeskakiwać pewne typowe fazy czy etapy), jak i w tym sensie, że rozwój różnych fragmentów
czy aspektów jednego i tego samego systemu może biec różnymi torami (innym ‐rozwój
gospodarki, innym polityki, innym rolnictwa, innym przemysłu, innym religii, innym nauki itp.), co pozwala uwzględnić ciekawy i częsty fenomen rozwoju niesynchronicznego
(asynchronii rozwoju).
Udział różnych autorów w takiej rewizji kanonów ewolucjonistycznych jest nierówny.
Wymienimy tylko kilku najważniejszych. Antropolog amerykański Leslie A. White (1900‐1975)
nadaje nowy impet dyskusjom wokół ewolucjo‐nizmu, publikując swoją Ewolucję kultury5. Jest to znów ewolucjonizm w wielkim stylu; próba zbudowania teorii ogarniającej całe dzieje
ludzkości. Kultura ludzka jest w nieustannym procesie transformacji (nie „istniejeʺ, lecz „dzieje sięʺ). O tym ruchu decydują wewnętrzne napięcia w obrębie kultury, wynikające z hierarchizacji
jej elementów; znaczenie podstawowe i determinujące wobec wszelkich innych fragmentów
kultury ma technologia. „Systemy społeczne są zdeterminowane przez systemy techniczneʺ ‐
powiada White, niczym echo koncepcji Morgana. I kontynuując tę ideę, proponuje własną
„energetyczną teorię rozwoju kulturowegoʺ. Najlepszym wskaźnikiem poziomu technologii jest
rodzaj i ilość wykorzystywanej energii. Dzieje można podzielić na pięć etapów: w pierwszym człowiek wykorzystuje tylko energię własnych mięśni; w drugim zaprzęga dla swych potrzeb energię zwierząt; w trzecim, przynoszącym „rewolucję rolnicząʺ, wykorzystuje energię gleby; w
czwartym, zwanym „rewolucją paliwowąʺ, uczy się korzystać z zasobów mineralnych (węgla, ropy, gazu); w piątym ujarzmia energię atomu. Poziom rozwoju kultury w każdej z faz można,
zdaniem Whiteʹa, mierzyć formułą P = E x T, gdzie E to ilość zużywanej energii, a T wydajność
środków technicznych przetwarzających energię. W ten sposób dokonuje się pełna, choć chyba
pozorna, obiektywizacja kryterium postępu.