Po tych skrótowych objaśnieniach możemy podjąć próbę odtworzenia sensu283Cz...
Pokaż mi serce nie opętane zwodniczymi marzeniami, a pokażę ci człowieka szczęśliwego.
II. Piśmiennictwo łacińskie i polskie XIII-XIV wieku. Twórczość w języku polskimIV. Bogurodzica. 2. Część archaiczna
Tum pod Łęczycą, kolegiata Najświętszej Marii Panny i Św. Aleksego, r. 1161 (konsekracja)
284
drugiej strofy pieśni. Jej literalne znaczenie rysowałoby się w przybliżeniu następująco: Synu Boży, ze względu na Twego chrzciciela (tj. z uwagi na św. Jana Chrzciciela) wysłuchaj głosów („usłysz głosy") i spełnij pragnienia („napełń myśli") ludzkie. Słuchaj modlitwy, którą (,jąż") zanosimy do Ciebie i racz [nam] dać [to], o co (, jegoż") prosimy.
Przerwijmy w tym momencie lekturę. Napotkaliśmy dotychczas w tekście trzy osoby: Maryję, Chrystusa oraz Jana Chrzciciela. Chrystus jest postacią centralną, ku której zwracają się ludzkie modły, kierowane doń bądź za pośrednictwem Bogurodzicy, bądź też z odwołaniem się do św. Jana. W konfiguracji tej odnaleziono daleko idące analogie z ikonograficznym tematem deesis (gr. — prośba, modlitwa, błaganie), dobrze znanym sztuce średniowiecznej.
Podstawę deesis stanowiła kompozycja trzech postaci (stąd oboczne określenie: trimorfori): Chrystusa, jako sędziego i zbawiciela, oraz dwojga pośredników między Nim a ludźmi: Maryi, jako Jego ziemskiej matki, oraz Jana, jako sprawcy symbolicznego aktu chrztu w Jordanie — usytuowanych po dwu stronach Jezusa i przyjmujących pozy modlitewne. Ten pierwotny, troisty układ rozwijał się i różnicował, wzbogacając się o inne jeszcze (zawsze jednak drugoplanowe) postacie: np. aniołów, Apostołów, Ewangelistów.
Literackich źródeł deesis upatruje się w starochrześcijańskich tekstach liturgicznych (w. V-VI); najwcześniejsze realizacje ikonograficzne powstały w kręgu kultury bizantyńskiej. Ze Wschodu deesis dość wcześnie przeniknęła do sztuki zachodnio-
europejskiej, zyskując tu największą popularność w w. XI-XIII. Wśród paru znanych wariantów tego tematu uwagę naszą przykuwa ujęcie plastyczne eksponujące postać Chrystusa na Majestacie (Maiestas Domini) przedstawianego w mandorli; pojawiało się ono głównie w malowidłach apsydialnych oraz w płaskorzeźbach tympanonów w kościołach Europy Środkowej w XII-XIII wieku, m.in. w Kolonii oraz w Pradze — ośrodkach silnie oddziałujących ówcześnie na polską kulturę. Również w naszym kraju odnaleziono ślady popularności tego ujęcia. Jego realizację można spotkać w romańskiej kolegiacie w Tumie pod Łęczycą, wznoszonej w latach 1140-1161. Zachodnią apsydę zdobi tu olbrzymia, licząca 12 m długości polichromia przedstawiająca deesis. W centralnym miejscu kompozycji znajduje się postać Jezusa w mandorli, na tle usianego gwiazdami nieba. Chrystus zasiada na tronie trzymając w lewej ręce księgę, prawicę zaś unosząc ku górze. Po obu jego stronach widzimy pośredników: po prawicy Maryję, po lewicy — Jana Chrzciciela, zastygłych w modlitewnym geście. Nieco niżej usytuowano czterech cherubinów, zaś w dolnym, półkolistym pasie — wizerunki 12 Apostołów. Inne nieco ujęcie plastyczne reprezentuje iluminacja w pochodzącym z Trzebnicy Psalterium nocturnum (w. XIII), zachowująca wszakże główne elementy trimorfon.
Szczegółowa analiza polskich realizacji deesis nie jest tu konieczna. Wystarczy zwrócić uwagę na głębokie pokrewieństwo podstawowej idei łączącej ujęcia plastyczne z poetyckim. Bogurodzica nie odznacza się obrazowością, ale zawarta w niej modlitwa pośredniczą wykazuje tę samą strukturę przestrzenną, którą unaoczniają wspomniane malowidła. Modlący kierują swe błaganie ku Chrystusowi (a więc wzdłuż osi wertykalnej: „dół" — „góra"), w pierwszym przypadku poprzez Maryję, w drugim — z odwołaniem do Jana Chrzciciela. Rodzaj pośrednictwa został w pieśni subtelnie zróżnicowany, co ma swoje uzasadnienie teologiczne. Ziemska Rodzicielka, towarzysząca Synowi w sferze niebiańskiej (duchowo i cieleśnie — wskutek aktu wniebowzięcia), posiada większą moc sprawczą i może stać się adresatką modlitwy, podczas gdy Jan Chrzciciel zdolny jest tylko dopomóc w wysłuchaniu prośby zwróconej do Boga.