stawowych, "czerwieni", "zieleni" i "błękitu", mógłby utworzyć wszystkie kolory widma (kolory w pudełku z farbkami są to tak zwane "kolory powierzchniowe", ich barwy...
Pokaż mi serce nie opętane zwodniczymi marzeniami, a pokażę ci człowieka szczęśliwego.
Gdy Young wyświetlał te kolory równocześnie i w jednym miejscu, nie zobaczył żadnej barwy, lecz jedynie "białe" światło. Czy kolorom podstawowym mogłyby ewentualnie odpowiadać trzy różne receptory? Pięćdziesiąt lat później możliwością tą zafascynował się fizjolog Hermami von Helmholtz (1821-1894). Dokończył dzieła opracowania teorii trzech kolorów. Do dzisiaj, pamiętając o wkładzie obydwu naukowców, mówi się o teorii Younga i Helmholtza (Helmholtz, 1856).Laureat Nagrody Nobla George Wald (1964) na podstawie swoich doświadczeń udowodnił, że w siatkówce ludzkiego oka występują rzeczywiście trzy rodzaje czopków, wrażliwych na określone długości fal: 430 nm, 530 nm i 560 nm. Z tego powodu, trochę nieściśle, czopki te określane są jako "niebieskie", "zielone" i "czerwone" (nieściśle dlatego, że dokładne nazwy powinny brzmieć "fioletowe", "niebiesko-zie-lone" i "żółto-czerwone"; przy stymulowaniu tylko jednego rodzaju czopków człowiek widziałby "fioletowo", "niebiesko-zielono" lub "żółto-czerwono" [Hubel, 1988]). Każdy z tych układów czopków reaguje szczególnie intensywnie na określoną długość fal; na inne, sąsiednie, też wprawdzie reaguje, ale już słabiej. Pojedyncze czopki nie są w stanie przekazywać informacji o odebranych barwach. W tym celu zawsze współdziała kilka ich systemów. Gdy na przykład na siatkówkę pada światło o długości 550 nm, to odbieramy barwę "zielonkawożółtą". Na fizyczny bodziec świetlny "czerwone" czopki zareagowały trochę silniej niż "zielone", najsłabiej zaś zareagowały "niebieskie".
Do dzisiaj teoria Younga i Helmholtza w zasadzie nie jest podawana w wątpli-
113
PSYCHOLOGIA SPOSTRZEGANIA
ftl
wość. Dokonano jednak paru obserwacji, które nie dają się objaśnić przy jej pomocy. Są na przykład ludzie, którzy nie rozróżniają żadnych kolorów. W takim wypadku mówimy o daltonizmie. Kompletny brak widzenia barw występuje jednak bardzo rzadko. Częściej mówimy o osobach, które nie potrafią odróżnić określonych kolorów. Około 2% mężczyzn i 1% kobiet nie rozróżnia czerwonego i zielonego. Nieodróżnianie niebieskiego i żółtego zdarza się rzadziej. Dlaczego daltonizm oznacza z reguły niezdolność do odbierania określonych par barw? Teoria Younga i Helmholtza nie wyjaśnia tego w zadowalającym stopniu, podobnie jak nie tłumaczy zagadnienia określonych powidoków. Jeśli na przykład przez 30 sekund patrzeć będziemy na niebieską kartkę, a potem swój wzrok skierujemy na kartkę białą, to ujrzymy tak zwaną barwę dopełniającą, czyli - w tym wypadku - żółtą. Dla innego fizjologa, Ewalda Heringa (1834-1918), obserwacje te stały się naukowym wyzwaniem.
3.2.3.2 Teoria Heringa
o barwach kontrastowych
Hering zgadzał się ze swoim kolegą, Helmholtzem, że w ludzkim oku występują trzy różne układy receptorów. Podejrzewał jednak (1905), że - jak wykazały obserwacje dotyczące daltonistów i zjawisk powidoków - w receptorach muszą zachodzić procesy działające przeciwko sobie. W swojej "teorii o barwach kontrastowych" zakładał, że w oku, w mózgu lub w oczach i mózgu zachodzą wykluczające się procesy - jeden to spostrzeganie czerwieni i zieleni, drugi -barwy żółtej i niebieskiej oraz jeszcze jeden, który różni się od pozostałych: spostrzeganie czerni i bieli. W określonym momencie tylko jedna barwa z każdej spośród tych par może być skuteczna. Pary reakcji trzeciego rodzaju, reakcji
czarno-białej, mogą się mieszać i powstają wtedy odcienie szarości. Przebieg procesu widzenia barwy można sobie wyobrazić następująco: każda para barw dysponuje specjalną substancją chemiczną (tak zwanym barwnikiem wzrokowym), która zostaje rozłożona i ponownie odbudowana przez światło. Rozkład i odbudowa - a zatem działania sprzeczne - prowadzą do odebrania jednej z dwóch możliwych barw. Jeśli więc na przykład fale o większej długości pobudzą czerwone komponenty pary czerwono-zielonej, to wstrzymany zostanie komponent zielony. Jeśli fale o średniej długości pobudzają zielone składniki, to wstrzymywane są komponenty czerwone. Stymulacja składników pary czarno-białej prowadzi do odebrania jedynie jasności lub ciemności określonego koloru, a nie samego koloru. Jeśli równocześnie pobudzone zostaną obydwa komponenty jednej pary, to następstwem tego będzie wzajemne powstrzymywanie. Jeżeli zatem światło zawiera tyle samo błękitu, ile barwy żółtej, to widzimy tylko szarość. Co się stanie, gdy do siatkówki trafią dwie długości fal, jedna krótsza (niebieska) i jedna dłuższa (czerwona)? Zgodnie z teorią Heringa krótsza fala światła pobudzi niebieski składnik pary niebiesko-żółtej, a ten z kolei wstrzyma przeciwny składnik żółty. Fala o większej długości stymuluje składnik czerwony, a to pociąga za sobą wstrzymanie składnika zielonego. Człowiek odbierze więc barwę fioletową, bo fioletowy to kombinacja niebieskiego i czerwonego.
Teoria Heringa wyjaśnia, dlaczego daltoniści mają trudności z odróżnianiem czerwonego i zielonego oraz niebieskiego i żółtego. W obydwu wypadkach mamy widocznie do czynienia z brakiem funkcjonowania określonych systemów receptorów. Zrozumiałe stają się także doświadczenia z powidokami. Jeśli przez 30 sekund patrzymy na żółtą powierzeń-
114
WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII
nie, to zakłócona zostaje równowaga pary niebiesko-żółtej: składnik żółty coraz bardziej się "męczy" i w rezultacie równowaga zmienia się na korzyść błękitu. Po dłuższym przyglądaniu się barwie zielonej coraz słabszy staje się komponent zielony, a jego miejsce zajmuje czerwień.