Władca (ostatni już) Czarnogóry, Mikołaj Petrović, cieszył się szczególną popularnością we wszystkich krajach południowosłowiańskich i pod tym względem z powodzeniem...
Pokaż mi serce nie opętane zwodniczymi marzeniami, a pokażę ci człowieka szczęśliwego.
Oprócz tego książę dbał o umocnienie swojej pozycji także i na dworach europejskich. Służyły temu małżeństwa. Córkę Helenę wydał za króla Włoch Wiktora Emanuela III, dwie następne, Milica i Anastazja, wyszły za mąż za rosyjskich wielkich książąt Piotra i Mikołaja Mikołajewicza, Zorka natomiast została królową Serbii jako małżonka Piotra Karadziordziewicza, wreszcie syn Daniło pojął za żonę księżniczkę meklemburską. Car Mikołaj II nazwał Mikołaja czarnogórskiego „najlepszym przyjacielem, jakiego w ogóle ma Rosja". Lecz był to władca na miarę bałkańską: auto-krata, okrutny wobec opozycji i o ambicjach przerastających wielokrotnie możliwości państewka bez przemysłu, bez dróg i bez szkół.Jednakże trudno było być autokratą w czasach, kiedy wokół zaczęło się zmieniać. Zwłaszcza kiedy w Serbii po przewrocie z 1903 r. powróciły rządy konstytucyjne i parlamentaryzm. Książę Mikołaj zwołał więc w 1905 r. skupsztynę, nazywając ją zgromadzeniem ustawodawczym, i oktrojował konstytucję, która niewiele pod względem liberalizmu ustępowała serbskiej konstytucji z 1869 r. Powstały nawet dwie partie polityczne: jedna, trzymająca z księciem, nazywała się Prawdziwa Partia Narodowa (Prava narodna stranka), a druga tylko Partia Narodowa i ta była w opozycji z Saka Petroviciem na czele.
W 1907 r. opozycja doszła do głosu i rząd utworzył Marko Radulković, lecz na bardzo krótko, bo książę rozwiązał skupsztynę i wrócił do dawnego systemu rządów. O konstytucji i parlamentaryzmie rychło zapomniano w Cetynii. Natomiast głośno było tam od wybuchu bomb, które rzucała Omladina, tajna organizacja młodzieżowa powiązana z Omladina w Królestwie Serbskim. Książę odpowiedział represjami. W 1909 r. sądy czarnogórskie skazały na śmierć 40 opozycjonistów.
396
Naturalnie, w Cetynii obwiniano (i słusznie) Serbie, że popiera opozycję i że stamtąd przemyca się bomby. Rywalizacja dynastów pogłębiła się. Ale pogodziła ich znowu na jakiś czas Austria, rozpoczynając aferę z koleją nowopazarską i aneksją Bośni i Hercegowiny.
CZARNOGÓRA KRÓLESTWEM
Po kryzysie bośniackim stosunki między Belgradem a Cetynią znowu nie układały się harmonijnie. W 1910 r. książę Mikołaj obchodził 50-lecie swego panowania. Była to najlepsza okazja do włożenia korony królewskiej na skronie księcia i wywyższenia zasłużonego w dziejach Czarnogóry rodu Petroviciów. Czarnogóra została królestwem. Było to wprawdzie najmniejsze królestwo, jakie zna historia świata, ale było uznawane jako takie przez mocarstwa i — co ważniejsze — było równe w prawach Królestwu Serbskiemu. To właśnie nie ułatwiało zjednoczenia dwóch ziem serbskich. Dopóki oba królestwa serbskie rozdzielała posiadłość sułtańska w sandżaku nowopazarskim, dopóty kwestia zjednoczenia mogła być tylko programem na przyszłość. Najpierw trzeba było zlikwidować panowanie tureckie na Bałkanach. I choć rywalizacja między obu dynastiami serbskimi nie słabła, przecież w 1912 r. Czarnogóra stanęła solidarnie u boku Serbii i jako pierwsza zaczęła działania zbrojne przeciw Turcji.
OSTATNIE LATA TURECKIEGO PANOWANIA W MACEDONII
Macedonia do 1912 r. podzielona była na 3 wilajety: salonicki, skopski i bitolski. Kraj pod względem gospodarczym nadal najbardziej zacofany na Bałkanach. Feudalny czyftlik uniemożliwiał rozwój rolnictwa. 90% rolników jeszcze z początkiem XX w. orało drewnianą sochą. Industrializacja przebiegała powoli, chociaż Macedonia wcześniej niż Serbia miała linie kolejowe. Trzy czwarte przemysłu skupiało się w Salonikach.
Pod względem polityczno-społecznym kraj przeżywał ustawiczną wojnę domową. Skupiająca główne siły kraju VMRO także nie była jednolita. Wewnętrzne spory o cele i metody działania różniły między sobą przywódców. Oprócz tego konflikty wewnętrzne wzmagane były przez sąsiednie państwa bałkańskie — Bułgarię, Serbię i Grecję. Każde z tych państw posiadało swoich zwolenników w szeregach VMRO i oczywiście w szerszych kręgach społeczeństwa. Jedynie lewicowa grupa VMRO z Janem Sandanskim na czele pragnęła działania niezależnie od trzech sąsiadów. W Belgradzie istniał główny komitet czetnickich organizacji macedońskich podporządkowany serbskiemu ministerstwu spraw wewnętrznych.
POWSTANIE 1903 ROKU I REWOLUCJA MŁODOTURECKA 1908 ROKU
W 1903 r. zjazd VMRO w Salonikach podjął decyzję o wybuchu powstania. Wspierali je głównie Bułgarzy. Lecz powstanie po początkowych sukcesach
397
zostało przez Turków stłumione. W sprawę macedońską włączyły się mocarstwa. Zjazd cesarzy Franciszka Józefa i Mikołaja II w październiku 1903 r. (Murzsteg) postanowił zmusić Portę do przeprowadzenia reform w Macedonii. Oba mocarstwa wysłały nawet specjalnych „agentów", którzy mieli na miejscu dopilnować, aby reformy zostały faktycznie wprowadzone. Lecz jak zwykle, niewiele z tego wyszło. Stosunki w Macedonii pozostawały nadal w stanie wrzenia. Rewolucja młodoturecka w 1908 r. zmieniła sytuację o tyle, że odtąd Macedończycy mogli legalnie prowadzić działalność polityczną. Zawiązała się więc oficjalna organizacja macedońska, która przetworzyła się w Narodową Partię Federacyjną i wysłała swoich przedstawicieli do parlamentu tureckiego. W partii przeważały siły probułgarskie, ale byli też i socjaliści, którzy przyjęli program kongresu socjalistów w Belgradzie 1910 r., mówiący o federacji wszystkich narodów bałkańskich. Oficjalnie partia domagała się reformy rolnej i federacji. Odrębna partia socjalistyczna Macedonii nie powstała.
Rewolucja młodoturecka wystąpiła wkrótce z programem nacjonalistycznym, co przekreśliło wszelkie nadzieje Macedończyków na legalne rozwiązanie problemu kraju. Rozpoczęła się nowa konspiracja i nowa fala oporu macedońskiego, a w następstwie tego — terroru tureckiego. Czety macedońskie wzrastały liczebnie i ogarniały cały kraj. W takiej sytuacji rozpoczęły się wojny bałkańskie, które faktycznie prowadzone były o Macedonię i jej wyzwolenie spod panowania tureckiego.
398
SOJUSZ BAŁKAŃSKI 1912 ROKU
Pod hasłem „Bałkany dla narodów bałkańskich" rozpoczął się w 1912 r. ostatni etap wypędzenia Turków z Europy. Cztery państwa bałkańskie: Serbia, Bułgaria, Grecja i Czarnogóra, zjednoczyły się sojuszem i wystąpiły wspólnie przeciw Turcji dla wyzwolenia reszty ziem południowosłowiańskich i greckich. Samo zawarcie takiego sojuszu po licznych animozjach, jakie te państwa dzieliły, było wydarzeniem w dziejach Bałkanów. Jeśli chodzi o kraje południowosłowiańskie, był to triumf idei wyzwolenia Słowiańszczyzny Południowej, którą głoszono od początku XIX w.