Z kolei czasowniki (predykatywy) defektywne w zakresie odmiany przez osoby, a takich w j�zyku polskim (i rosyjskim) jest wcale niema�o, n i e dopuszczaj� podmiotu w...

Pokaż mi serce nie opętane zwodniczymi marzeniami, a pokażę ci człowieka szczęśliwego.

: Dziecku jest �le. S�ycha� go dobrze. Ch�opca zemdli�o. (�atwo jest si� przekona�, �e czasowniki wyst�puj�ce w orzeczeniach jest �le, s�ycha�, zemdli�o nie poddaj� si� odmianie przez osoby).
Z punktu widzenia naszej typologii kategorii morfologicznych fakt istnienia dwu klas czasownik�w - determinuj�cych mianownik i determinuj�cych inn� form� przypadkow� dla semantycznego podmiotu - ma ogromne znaczenie. W ten spos�b bowiem istnieje opozycja, a bez opozycji nie by�oby kategorii.
Kategorie morfologiczne
85
Zaj�li�my si� najpierw przypadkiem mianownika ze wzgl�du na s�abiej dostrzegalny charakter tej determinacji. Z drugiej strony oczywiste jest, �e czasownik decyduje o formie przypadkowej przy��czanego dope�nienia (w starszych gramatykach nazywano t� jego w�asno�� rekcj�).
Przyk�adem kategorii determinuj�cej dla rzeczownika (zaimka osobowego/ nieokre�lonego) jest z kolei osoba. Leksemy rzeczownikowe nie przybieraj� co prawda wyk�adnik�w osoby (konstrukcje typu �winiam, por. s. 80, nale�� nie do fleksji, lecz do sk�adni), jednak ich s�siedztwo decyduje o warto�ci kategorii osoby dla form czasownikowych. Ot� dzieje si� tak, �e warto�� l lub 2 osoby mo�liwa jest tylko w kontek�cie zaimk�w osobowych ja, ty, my, wy. Natomiast podmiot wyra�ony rzeczownikiem narzuca orzeczeniu form� trzecioosobow�, por.: Cz�owiek si� boi. Kamie� spada, ale nie: *Cz�owiek si� boisz. *Kamie� spadam.
Kategoria determinuj�ca przys�uguj�ca jakiej� klasie leksem�w ma zawsze odpowiednik w postaci determinowanej kategorii leksem�w nale��cych do innej cz�ci mowy. W naszych przyk�adach kategori� determinowan� dla rzeczownika jest przypadek, dla czasownika - osoba.
Og�lnie rzecz bior�c, mo�na uzna� podzia� na kategorie zewn�trz- i wewn�trz-tekstowe za immanentn� ich w�asno��, natomiast rozpoznanie kategorii determinuj�cych i determinowanych mo�liwe jest dopiero przez odniesienie do innych klas leksem�w. By�aby to zatem w�asno�� relacyjna.
Wreszcie ze wzgl�du na to, z jakimi cz�ciami mowy wi��e si� prymarnie dana kategoria, wydzielamy dwa podzbiory: kategorii werbalnych (czasownikowych) oraz imiennych (przys�uguj�cych imionom, co w dawnych gramatykach odnosi�o si� do rzeczownik�w, przymiotnik�w i liczebnik�w).
5.3. Kategorie werbalne
Poniewa� czasownik ma moc zdaniotw�rcz�, musi by� wyposa�ony w takie w�asno�ci, kt�re pozwala�yby u�ytkownikom j�zyka budowa� wypowiedzi powi�zane z sytuacj� (czasem i miejscem) m�wienia, hierarchizowa� przekazywane tre�ci, wyra�a� sw�j do nich stosunek itp. Nic dziwnego przeto, �e lista kategorii werbalnych jest stosunkowo d�uga. Obejmuje ona osob�, czas, aspekt, tryb, stron�; w nowszych gramatykach pojawia si� ponadto kategoria finitywno�ci (okre�lono�ci). Dotyczy ona przeciwstawienia verbum finitum, czyli form czasownika zawieraj�cych wyk�adnik kategorii osoby i zdolnych do pe�nienia funkcji predykatywnej w wypowiedzeniu, jego pozosta�ym formom gramatycznym o charakterze nominalnym (bezokolicznik1 i imies�owy).
1 �atwo dostrzec podobie�stwo bezokolicznika i rzeczownika odczasownikowego, obserwuj�c ich wymienno�� w tek�cie, por. np.: Lubi� w�drowa�/�piewa�/czyta� i Lubi� w�drowanie/w�dr�wki/ �piew/czytanie.
86
Morfologia
; Natomiast przys�uguj�ce formom czasownikowym liczba i rodzaj s� dla nich wt�rne -jest to odbicie odpowiednich warto�ci liczby i rodzaju rzeczownik�w, z kt�rymi wchodz� one w zwi�zki sk�adniowe. S� to, innymi s�owy, kategorie syntaktycznie zale�ne. Mo�na si� spiera� o to, jakiej kategorii czasownikowej nale�y si� pierwsze�stwo: jedni (jak J. Tokarski 1974) wyr�niaj� OSOB�, inni (Jak R. Laskowski 1984) -CZAS. Funkcja obu tych kategorii jest zreszt� zbli�ona. Pe�ni� one rol� wsp�rz�dnych lokalizuj�cych wypowied� w czasie (to proste: dzi�ki wyk�adnikom czasu gramatycznego) i w przestrzeni (dzi�ki odniesieniu do osoby m�wi�cego i s�uchacza, jako� zlokalizowanych przestrzennie). Ta funkcja nosi nazw� deiktycznej (od gr. deiksis 'wskazywanie').
Kategoria czasu
M�wi�c: czas gramatyczny, mamy na my�li takie rozr�nienia czasowe, jakie podsuwa gramatyka. Zgramatykalizowane s� we wsp�czesnym j�zyku polskim w zasadzie trzy opozycje:
czy talem/-am czas przesz�y PRZEDTEM (przed aktem mowy)
b�d� czyta�
czas przysz�y
POTEM
(po akcie mowy)
czytam
czas tera�niejszy
TERAZ
(r�wnocze�nie
z aktem mowy)
Wyr�nione opozycje ujawniaj� si� w formach czasownik�w niedokonanych, jak czyta�. Formy czasownik�w dokonanych, jak przeczy'tac, mo�na sprowadzi� do rozr�nienia czas przesz�y : czas nieprzesz�y (por. Laskowski 1984).