niersa, Halsa i Steena...

Pokaż mi serce nie opętane zwodniczymi marzeniami, a pokażę ci człowieka szczęśliwego.

U schy�ku stulecia poszukiwania francuskich "ru-
bensist�w" stanowi�y pr�b� zerwania ze skostnieniem klasycyzmu.
W budownictwie, kt�re r�wnie� mia�o da� wyraz majestatowi monar-
chii, Ludwik XIV podziela� w�a�ciwy rz�dom absolutnym gust do monu-
mentalizmu. A wi�c przede wszystkim Wersal: wielki zesp� pa�acowy,
322
po�o�ony w okolicy wolnej, pozwalaj�cej swobodnie i z rozmachem
planowa�, oddalony od zgie�kliwej stolicy, ale nie nazbyt od niej odleg�y.
Wyb�r miejsca krytykowano: przypisywano Wersalowi smutny pejza�,
brak wody i zdrowego powietrza. Koszty prac architektonicznych i deko-
racyjnych cytowano jako dow�d kr�lewskiej rozrzutno�ci ra��cej w�r�d
ekonomicznego marazmu.
Wersal by� dzie�em dwu wybitnych architekt�w, Le Vau i Mansarta;
ogrody stworzy� ulubieniec kr�la, Le N�tre; przy dekoracji pracowali
m. in. Le Brun (malarstwo), Coysevox i Girardon (rze�ba). Galeria lu-
strzana uchodzi�a za szczyt luksusu, park i fontanny podziwiano, wiele
rozwi�za� od pocz�tku jednak poddawano krytyce. Zarzucano Ludwiko-
wi XIV, �e buduj�c Wersal i inne pa�ace (m. in. Grand Trianon, Marly,
Clagny) zaniedba� Pary�. To niezupe�nie �cis�e: w stolicy przebudowano
Luwr, miasto zyska�o szereg wspania�ych akcent�w architektonicznych:
gmach Instytutu, Inwalidzi, plac Vend�me. Wytyczono nowe bulwary,
wyros�y eleganckie dzielnice, wyburzano fortyfikacje, wzbogacono prze-
strzenie zielone (Tuileries, Champs-Elysees). Du�a w tym zas�uga energii
Colberta.
Wersal stworzy� obszern� ram� dla towarzyskiego i kulturalnego
�ycia dworu. By�o ono bardzo widowiskowe: kochano si� w balach
i redutach, ogniach sztucznych, grze wodotrysk�w, baletach (sam kr�l
zabawia� si� wyst�powaniem w balecie). Od czasu Mazariniego Pary�
zagustowa� we w�oskiej operze; Wersal przej�� ten gust. Nadworny muzyk
Ludwika XIV, W�och Jan Chrzciciel Lully, zr�czny kompozytor, tworzy�
opery, muzyk� do ta�ca, intermedia teatralne. Ta pe�na inwencji muzyka
trafia�a do przekonania zar�wno dworu, jak i miasta.
I jeszcze jedna tradycyjna mieszcza�ska rozrywka, kt�ra sta�a si�
nami�tno�ci� dworu: teatr. Jego sukces jest zwyci�stwem nad zgorszo-
nymi pot�pieniami surowych kalwin�w, ascetycznych jansenist�w, rygo-
rystycznych rzecznik�w kontrreformacji. Ubolewania to nie zawsze bez-
zasadne: �ycie teatralne by�o jednym z element�w rozlu�nienia obyczaju.
"Aktorka d�ugo b�dzie nale�e� do arystokracji nierz�du, dla kt�rej wy-
pada ksi��tom si� zad�u�a�" (P. Chaunu). Ale tak�e tre�ci, kt�re przy
nosi� teatr Racine'a i Moliera, nie mog�y si� podoba� konserwatystom
i konformistom.
Oczywi�cie, teatr czas�w Ludwika XIV to nie t:'ko wielcy mistrzo-
wie komedu i tragedii. Mn�stwo sztuk wystawianych na dworze i w mie�cie
to dzie�a niskiego lotu, niewiele maj�ce wsp�lnego z tym, co si� zwyk�o
nazywa� teatrem klasycznym. W opinii wielmo��w Racine i Molier gin�li
niekiedy w tej powodzi przeci�tnyeh skryb�w. Odda� w tym miejscu na-
323
le�y sprawiedliwo�� Ludwikowi XIV: protegowa� Moliera i Racine'a,
chroni� przed przykro�ciami, na kt�re si� nara�ali sw� tw�rczo�ci�. Litera-
tura z natury rzeczy mniej by�a zale�na od subwencji i zam�wie� w�adzy
ni� architektura czy sztuki plastyczne. Jednak nawet ryzykowne utwory
mistrz�w zdo�a�y w czasach Ludwika XIV wygra� boje z cenzur� i zoba-
czy� je mo�na by�o na scenie. Wynika�y st�d zaci�te spory i skandale.
Jan Racine, wychowanek Port-Royal, swe najwi�ksze dzie�a stworzy�
mi�dzy r. 1667 (Andromacha) i 1677 (Fedra). Jego tragedie cz�sto by�y
niedoceniane i stawiane ni�ej od dzie� Corneille'a (tak nawet m�dra pani
de Sevigne: "Racine przeminie tak samo jak picie kawy", "nie ma tu tych
tyrad Corneille'a, od kt�rych dreszcz przechodzi"). A przecie� dzie�o
Racine'a jest ze szlachetniejszego kru�zcu, bardziej jednolite, mo�e bez
Corneillowskich wzlot�w, ale i bez ci�kich upadk�w. Nie wszyscy jednak
znosili okrucie�stwo i pesymizm wiej�ce z tych tragedii. �wiat Racine'a
to "d�ungla drapie�nych egoizm�w" (Lucien Goldmann). Ukazano tu
smutn� nieuchronno�� tyranu, a z ni� - przemocy, szanta�u, zbrodni.
Racine by� pe�en wsp�czucia dla ofiar tej natury �wiata, ale i kat jest
u niego cz�sto ofiar�. Ofiar� praw natury, pozbawiaj�cych go wp�ywu na
w�asne post�powanie. S� tu pokrewie�stwa z jansenistyczn� wizj� �wiata,
w kt�rej wi�kszo�ci ludzi odm�wiona zosta�a �aska. Ale u Racine'a cz�o-
wiek nie tyle podlega nieodgadnionym wyrokom bo�ej predestynacji,
ile porzucony jest na �up bezlitosnych praw porz�dku �wiata.
Dzie�a Moliera zabawia�y dw�r, ale by�y te� krwistym obrazem �ycia.
Znajomo�� obyczaju i mentalno�ci uderzaj�ca, krytycyzm przenikliwy,
cho� temperowany ostro�no�ci�, cienkie szyderstwo i rubaszno�� ludowa:
to w�a�nie Molier. Mo�na si� od niego dowiedzie� wiele o spo�ecze�stwie
epoki Ludwika XIV. O p�asko�ci i g�upocie dworak�w, o hipokryzji de-
wot�w, przesadnej surowo�ci jansenist�w, o libertynizmie wielmo��w,
wierz�cych tylko w tabliczk� mno�enia, o pr�no�ci i sk�pstwie bur�uazji,
snobizmie "wytworni�". Trzeba si� tylko pochyli� uwa�nie nad Mizan-
tropem, �wi�toszkiem, Don Juanem, panem Jourdan i Harpagonem.
To te� t�umaczy nieustanne k�opoty Moliera z cenzur� i opini� ludzi wp�y-
wowych.
W poezji nie pogromca z�ego smaku Miko�aj Boileau, ale Jan de La
Fontaine jest postaci� najwybitniejsz�. Nie od razu doceniono jego Bajki,
kt�re ukazywa�y smutny obraz �wiata, rz�dzonego tak cz�sto przez prze-
moc, z�o��, g�upot�, pr�no��, lekkomy�lno�� - �wiata nier�wno�ci
i krzywdy.
Racine, Molier, La Fontaine: najwybitniejsi przedstawiciele tragedu,
komedii i poezji czas�w Ludwika XIV, s� pochodzenia mieszcza�skiego.
324
Ale by�o to mieszcza�stwo wybieraj�ce charakterystyczn� dla XVII w:
drog� urz�dniczych awans�w. Nawet Molier, syn tapicera, zacz�� ju�
karier� prawnicz�, przerwan� przez pasj� dla teatru. Stara szlachta da�a
r�wnie� literaturze wybitnych tw�rc�w : klasyka pami�tnikarstwa Retza ;
epistolografii markiz� de Sevigne; literatury aforystycznej ksi�cia de La
Rochefoucauld. Mimo wszystko od tamtych mistrz�w talenty to mniej=
sze. Tak samo w powie�ci: pani de La Fayette napisa�a �wietn� powie��
psychologiczn�, Ksig�n� de Cleves, podobno nie bez pomocy La Roche-
foucaulda. Ale wy�ej jednak wypadnie postawi� powie�ci Lesage'a, natu-
ralistyczne, zrywaj�ce ze �wiatow� wytworno�ci�. Forma ich jeszcze si�
rozsypuje, jeszcze to mozaika epizod�w: ale jest w nich zapowied� XVIII=
=wiecznego rozkwitu powie�ci mieszcza�skiej (roman bourgeois).

niersa, Halsa i Steena...

Pokaż mi serce nie opętane zwodniczymi marzeniami, a pokażę ci człowieka szczęśliwego.

Podobne